Ngành thực phẩm đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam, không chỉ đáp ứng nhu cầu thiết yếu của người dân mà còn góp phần đáng kể vào kim ngạch xuất khẩu của cả nước. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển mạnh mẽ, ngành này cũng phải đối mặt với nhiều thách thức về mặt pháp lý và đạo đức. Bài viết này sẽ phân tích chi tiết các yêu cầu pháp lý và đạo đức trong ngành thực phẩm Việt Nam, đồng thời đề xuất các giải pháp để hướng tới sự phát triển bền vững.
Tổng quan về ngành thực phẩm Việt Nam
Ngành thực phẩm Việt Nam đã có những bước phát triển vượt bậc trong hai thập kỷ qua. Từ một quốc gia từng thiếu lương thực, Việt Nam đã trở thành một trong những nước xuất khẩu gạo, thủy sản, trái cây và nhiều mặt hàng nông sản khác hàng đầu thế giới. Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, kim ngạch xuất khẩu nông sản, thủy sản của Việt Nam năm 2022 đạt khoảng 53,22 tỷ USD, tăng 9,3% so với năm 2021.
Tuy nhiên, song song với sự phát triển mạnh mẽ là những thách thức ngày càng lớn về an toàn thực phẩm, trách nhiệm xã hội và môi trường. Những vụ việc về thực phẩm bẩn, thực phẩm không đảm bảo chất lượng vẫn còn là vấn đề gây nhức nhối trong xã hội, ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng và niềm tin của thị trường quốc tế.
Khung pháp lý điều chỉnh ngành thực phẩm Việt Nam
Luật An toàn thực phẩm và các văn bản dưới luật
Luật An toàn thực phẩm số 55/2010/QH12 được Quốc hội thông qua ngày 17/6/2010 là văn bản pháp lý cao nhất điều chỉnh lĩnh vực an toàn thực phẩm tại Việt Nam. Luật này quy định các điều kiện bảo đảm an toàn đối với thực phẩm, sản xuất, kinh doanh thực phẩm và nhập khẩu, xuất khẩu thực phẩm; quảng cáo, ghi nhãn thực phẩm; kiểm nghiệm thực phẩm; phân tích nguy cơ đối với an toàn thực phẩm; phòng ngừa, ngăn chặn và khắc phục sự cố về an toàn thực phẩm; truy xuất nguồn gốc, thu hồi và xử lý đối với thực phẩm không bảo đảm an toàn.
Ngoài ra, còn có các nghị định, thông tư hướng dẫn thực hiện Luật An toàn thực phẩm như: Nghị định số 15/2018/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật An toàn thực phẩm; Nghị định số 115/2018/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính về an toàn thực phẩm; và nhiều thông tư chuyên ngành khác.
Quy chuẩn, tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia
Việt Nam đã ban hành nhiều quy chuẩn kỹ thuật quốc gia (QCVN) và tiêu chuẩn Việt Nam (TCVN) về an toàn thực phẩm. Các QCVN quy định mức giới hạn về các chỉ tiêu an toàn, chất lượng bắt buộc phải tuân thủ, còn các TCVN là tiêu chuẩn khuyến khích áp dụng để nâng cao chất lượng sản phẩm. Ví dụ QCVN 8-1:2011/BYT về giới hạn ô nhiễm độc tố vi nấm trong thực phẩm, QCVN 8-2:2011/BYT về giới hạn ô nhiễm kim loại nặng trong thực phẩm.
Các cam kết quốc tế về an toàn thực phẩm
Là thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), Việt Nam phải tuân thủ Hiệp định về áp dụng các biện pháp vệ sinh và kiểm dịch động thực vật (SPS) và Hiệp định về hàng rào kỹ thuật trong thương mại (TBT). Ngoài ra, Việt Nam cũng đã ký kết nhiều hiệp định thương mại tự do (FTA) song phương và đa phương, đặt ra những yêu cầu ngày càng cao về an toàn thực phẩm đối với hàng xuất khẩu.
Các yêu cầu đạo đức trong ngành thực phẩm
Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp
Các doanh nghiệp thực phẩm không chỉ có trách nhiệm tuân thủ pháp luật mà còn phải thực hiện trách nhiệm xã hội (CSR) của mình. Điều này bao gồm việc đảm bảo an toàn cho người tiêu dùng, minh bạch thông tin về sản phẩm, quảng cáo trung thực, và đóng góp vào cộng đồng địa phương. Nhiều doanh nghiệp lớn như Vinamilk, TH True Milk, Masan đã xây dựng các chiến lược CSR bài bản, không chỉ để tuân thủ quy định mà còn để xây dựng thương hiệu bền vững.
Đạo đức kinh doanh và quyền lợi người tiêu dùng
Đạo đức kinh doanh trong ngành thực phẩm đặt ra yêu cầu cao về tính trung thực và minh bạch. Doanh nghiệp cần cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác về thành phần, nguồn gốc, quy trình sản xuất để người tiêu dùng có thể đưa ra quyết định mua sắm sáng suốt. Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng số 59/2010/QH12 cung cấp khung pháp lý để bảo vệ người tiêu dùng khỏi các hành vi gian lận thương mại, quảng cáo sai sự thật hoặc cung cấp thực phẩm kém chất lượng.
Trách nhiệm với môi trường và phát triển bền vững
Ngành thực phẩm có tác động lớn đến môi trường thông qua việc sử dụng đất, nước và các nguồn tài nguyên khác, cũng như thải ra chất thải và khí nhà kính. Các doanh nghiệp ngày càng được yêu cầu áp dụng các biện pháp sản xuất thân thiện với môi trường, giảm thiểu rác thải nhựa, xử lý nước thải đúng quy định, và giảm phát thải carbon. Chứng nhận như ISO 14001 về hệ thống quản lý môi trường đang được nhiều doanh nghiệp thực phẩm Việt Nam hướng tới.
Thách thức trong việc tuân thủ các yêu cầu pháp lý và đạo đức
Nhận thức của doanh nghiệp và người dân
Một trong những thách thức lớn nhất là nhận thức chưa đầy đủ của doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ, về tầm quan trọng của an toàn thực phẩm và các yêu cầu pháp lý. Nhiều doanh nghiệp vẫn xem việc tuân thủ pháp luật là gánh nặng chi phí hơn là đầu tư cho phát triển bền vững. Bên cạnh đó, nhận thức của người tiêu dùng về an toàn thực phẩm tuy đã cải thiện nhưng vẫn còn hạn chế, đặc biệt ở các vùng nông thôn và miền núi.
Chi phí tuân thủ và cạnh tranh thị trường
Việc đầu tư cho hệ thống quản lý an toàn thực phẩm, trang thiết bị hiện đại, đào tạo nhân viên, thực hiện truy xuất nguồn gốc đòi hỏi chi phí lớn, đặc biệt là đối với các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt, nhiều doanh nghiệp phải đối mặt với áp lực giảm giá thành, dẫn đến việc cắt giảm chi phí tuân thủ. Đây là một thách thức lớn cần được giải quyết để không tạo ra sự phân biệt đối xử giữa các doanh nghiệp khác nhau.
Năng lực của các cơ quan quản lý nhà nước
Mặc dù hệ thống pháp luật về an toàn thực phẩm của Việt Nam tương đối đầy đủ, nhưng việc thực thi pháp luật vẫn còn nhiều bất cập. Năng lực của các cơ quan quản lý nhà nước về nhân lực, trang thiết bị kỹ thuật và kinh phí còn hạn chế, chưa đáp ứng được yêu cầu thanh tra, kiểm tra và giám sát an toàn thực phẩm trên diện rộng. Sự phối hợp giữa các bộ, ngành và địa phương trong quản lý an toàn thực phẩm đôi khi còn chồng chéo, thiếu hiệu quả.
Giải pháp hướng tới sự phát triển bền vững
Hoàn thiện hệ thống pháp luật và cơ chế thực thi
Cần tiếp tục rà soát, hoàn thiện hệ thống pháp luật về an toàn thực phẩm theo hướng đồng bộ, thống nhất và phù hợp với các cam kết quốc tế. Đặc biệt, cần có cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các bộ, ngành trong quản lý an toàn thực phẩm, tránh chồng chéo, phân tán trách nhiệm. Bên cạnh đó, cần tăng cường năng lực cho các cơ quan thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm, áp dụng công nghệ thông tin để nâng cao hiệu quả quản lý.
Nâng cao nhận thức và năng lực cho doanh nghiệp
Các cơ quan nhà nước, hiệp hội ngành nghề cần tổ chức các chương trình đào tạo, tập huấn về an toàn thực phẩm, hỗ trợ kỹ thuật cho doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ. Cần xây dựng các mô hình sản xuất thực phẩm an toàn điển hình để doanh nghiệp học hỏi và nhân rộng. Đồng thời, có chính sách hỗ trợ tài chính, ưu đãi thuế cho doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ, thiết bị bảo đảm an toàn thực phẩm.
Xây dựng văn hóa thực phẩm an toàn trong xã hội
Tuyên truyền, giáo dục để nâng cao nhận thức của người dân về an toàn thực phẩm, quyền và trách nhiệm của người tiêu dùng. Khuyến khích người tiêu dùng ưu tiên sử dụng thực phẩm an toàn, có nguồn gốc rõ ràng. Xây dựng cơ chế để người tiêu dùng tham gia giám sát an toàn thực phẩm, kịp thời phát hiện và tố giác các hành vi vi phạm.
Thúc đẩy hợp tác quốc tế và chuyển giao công nghệ
Tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực an toàn thực phẩm, học hỏi kinh nghiệm quản lý và tiêu chuẩn an toàn của các nước phát triển. Thúc đẩy chuyển giao công nghệ sản xuất, bảo quản, chế biến thực phẩm tiên tiến, an toàn và thân thiện với môi trường. Tranh thủ sự hỗ trợ kỹ thuật và tài chính từ các tổ chức quốc tế trong việc nâng cao năng lực kiểm soát an toàn thực phẩm.
Kết luận
Ngành thực phẩm Việt Nam đang đứng trước cơ hội to lớn để phát triển và hội nhập sâu rộng vào thị trường toàn cầu. Tuy nhiên, để phát triển bền vững, ngành này cần vượt qua những thách thức về mặt pháp lý và đạo đức đang tồn tại. Việc xây dựng và tuân thủ khung pháp lý chặt chẽ, thực hiện trách nhiệm xã hội và bảo vệ môi trường không chỉ là yêu cầu của pháp luật mà còn là nền tảng cho sự phát triển lâu dài của doanh nghiệp và ngành thực phẩm nói chung.
Trách nhiệm này không chỉ thuộc về các cơ quan quản lý nhà nước hay doanh nghiệp mà còn là trách nhiệm của mỗi người tiêu dùng. Chỉ khi tất cả các bên cùng nỗ lực, ngành thực phẩm Việt Nam mới có thể xây dựng được uy tín vững chắc, vừa đáp ứng nhu cầu trong nước vừa khẳng định vị thế trên thị trường quốc tế, góp phần vào sự phát triển bền vững của nền kinh tế quốc gia.
Tài liệu tham khảo
- Luật An toàn thực phẩm số 55/2010/QH12
- Nghị định số 15/2018/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật An toàn thực phẩm
- Báo cáo tổng kết ngành nông nghiệp năm 2022, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn
- Niên giám Thống kê 2022, Tổng cục Thống kê
- Báo cáo Thương mại Thế giới 2022, Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO)